جهان اسلام در آستانه میزبانی بزرگترین جایزه علمی و فناوری در دنیا

به گزارش مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، هدف از اعطای جایزه مصطفی ترویج و تشویق علم‌آموزی و پژوهش در جوامع اسلامی است. این جایزه پیشگام توسعه روابط منطقه‌ای نهادهای علمی و فناوری در کشورهای اسلامی است و با تقویت ارتباط علمی میان دانشمندان و پژوهشگران جهان اسلام به رشد و تعالی علمی در کشورهای اسلامی کمک خواهد کرد.

جایزه مصطفی(ص)، جایزه عالی علم و فناوری است که هر دو سال یک‌بار به دانشمندان و پژوهشگران برتر جهان اسلام اعطا می‌شود. این جایزه به احترام نام پیامبر اعظم اسلام(ص) و به دلیل تأکید بسیار آن حضرت به علم‌آموزی، به نام یکی از القاب ایشان، مصطفی، به معنای برگزیده نام‌گذاری شده است. این جایزه در سال جاری برای نخستین بار اهدا خواهد شد.

جایزه ای برای توسعه روابط منطقه ای کشورهای اسلامی

جایزه مصطفی با شناسایی، معرفی و تقدیر شایسته از برترین‌های علم و فناوری در جهان اسلام، علم‌آموزی و پژوهش را در جوامع اسلامی ترویج و تشویق می‌کند. همچنین این جایزه پیشگام توسعه روابط منطقه‌ای نهادهای علمی و فناوری در کشورهای اسلامی است و با تقویت ارتباط علمی میان دانشمندان و پژوهشگران جهان اسلام به رشد و تعالی علمی در کشورهای اسلامی کمک خواهد کرد.

جایزه مصطفی در چهار رشته «علوم و فناوری نانو»، «علوم و فناوری زیستی و پزشکی»، «علوم و فناوری اطلاعات و ارتباطات» و «طرح برتر دانشمند مسلمان» اعطا می‌شود. برگزیدگان در هر رشته علاوه بر دریافت لوح و مدال مخصوص جایزه، مبلغ ۵۰۰ هزار دلار جایزه ویژه نیز دریافت می‌کنند.

جایزه مصطفی در سال ۱۳۹۱ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است. ارکان جایزه عبارتند از: شورای سیاست گذاری، گروه های داوران. شورای سیاست گذاری جایزه، مسؤولیت تصویب سیاست های کلان جایزه را به عهده دارد و اعضای آن عبارتند از: رئیس شورا: معاون علمی و فناوری رییس جمهوری اسلامی ایران و پنج نفر اعضای حقیقی که از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی برای مدت چهار سال انتخاب می شوند. انتخاب مجدد افراد بلامانع است. اعضای حقوقی ایرانی نیز عبارتند از: وزیر امور خارجه؛ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری؛ وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ رئیس جامعة المصطفی العالمیه؛ رئیس فرهنگستان علوم؛ رئیس فرهنگستان علوم پزشکی؛ رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رؤسای کمیسیون های آموزش و تحقیقات و بهداشت، درمان مجلس شورای اسلامی، رئیس دانشگاه تهران و رئیس دانشگاه صنعتی شریف.

همچنین اعضای حقوقی خارجی عبارتند از: دو نفر از رؤسای نهادهای اسلامی بین المللی که به عنوان اعضای حقوقی از بین رؤسای نهادهای بین المللی اسلامی از جمله: آکادمی علوم جهان اسلام، کمیته همکاری های علمی ـ فناوری سازمان همکاری های اسلامی (کامستک)، بانک توسعه اسلامی، سازمان آموزشی علمی و فرهنگی اسلامی (آیسسکو)، دو نفر از رؤسای مسلمان دانشگاه های معتبر جهان اسلام برای مدت یک دوره انتخاب خواهند شد.

مهلت دریافت آثار توسط نهادهای نامزدکننده جایزه مصطفی تا ۲۱ شهریورماه است. نامزدی برای دریافت جایزه مصطفی بر مبنای یک اثر یا دستاورد برجسته نظری یا کاربردی صورت می‌گیرد و مجموع فعالیت‌های علمی یا اثر کلی یک فرد بر حوزه‌های علمی فناوری، در گام بعدی مورد توجه داوران قرار دارد. داوطلبان، آثار علمی خود را از طریق یکی از نهادهای نامزدکننده به دبیرخانه جایزه ارائه می‌کنند.

ثبت‌نام یا نامزدی مستقیم از سوی خود فرد امکان‌پذیر نیست و آثار علمی توسط نهادهای نامزدکننده به دبیرخانه جایزه معرفی می‌شوند. دانشمندان و شخصیت‌های علمی جهانی نیز می‌توانند نامزدهای مورد نظر خود را به دبیرخانه معرفی کنند. فرم ثبت‌نام و معرفی نامزدها باید برای هر اثر به‌صورت جداگانه تکمیل و به دبیرخانه ارسال شود.

در حال حاضر ۲۰۴ پژوهشگاه، دانشگاه، پارک فناوری یا دیگر مراکز علمی فناوری از ۵۴ کشور عضو سازمان همکاری‌های اسلامی در فهرست نهادهای نامزدکننده قرار دارند.

برای دریافت جایزه «اثر برتر دانشمند مسلمان» نامزدهایی از سراسر جهان می‌توانند معرفی شوند. دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان که تابعیت هر یک از کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی را داشته باشند می‌توانند برای شرکت در سه بخش دیگر جایزه نامزد شوند. موارد خاص نامزدی، مانند دانشمندان جوامع بزرگ مسلمان در کشورهای دیگر، توسط دبیرخانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

نحوه داوری آثار

آثار رسیده به دبیرخانه جایزه مصطفی در دو مرحله ارزیابی و داوری می‌شوند. در مرحله اول کمیته‌های داوری مقدماتی مدارک و صلاحیت آثار را از نظر ویژگی‌های عمومی بررسی کرده و آثار دارای صلاحیت را به مرحله بعدی داوری می‌فرستند. مطابق ضوابط، آثاری که پیش از این برنده حداقل یک جایزه معتبر علمی در سطح جهان شده باشند، به مرحله بعد راه نمی‌یابند. همچنین آثاری که به‌صورت شخصی و خارج از مسیر صحیح نامزدی توسط نهادهای نامزد کننده ارائه شوند در این مرحله پذیرفته نمی‌شوند.

در مرحله نهایی، در هر یک از حوزه‌های جایزه، یک گروه داوری هفت‌نفره از محققان و دانشمندان برجسته بین‌المللی آثار نهایی را داوری و اثر برگزیده را با توجه به شاخص‌های زیر انتخاب می‌کنند.

شاخص‌های داوری آثار رسیده، به این شرح است:

ویژگی‌های برجسته اثر: نوآوری مشهود درروش علمی، پیشرو بودن اثر و نیز ماندگاری آن از مهم‌ترین ویژگی‌های مورد توجه داوران هستند. همچنین اثر باید کاربردهای مشخصی داشته یا نتایج حاصل از آن به‌صورت محسوس در جهان علم تأثیر گذاشته باشد. شرکت‌کنندگان برای اثبات این ویژگی‌ها باید دلایل کافی و مستندات قابل تشخیص ارائه کنند.

دامنه نفوذ: اثر علمی مورد داوری باید به گسترده کردن مرزهای دانش در جهان کمک کرده و در سطح جهانی یا منطقه ای تأثیر علمی قابل‌ملاحظه‌ای بر جای گذاشته باشد. همچنین آثار باید یا در قالب یک تئوری علمی در رسانه های معتبر علمی منتشر شده یا قابلیت تبدیل به طرح‌های اقتصادی و تولید ثروت را داشته باشند. همچنین آثار علمی ارسالی باید بر فرهنگ، جامعه، سلامت، محیط‌زیست و رفاه عمومی تأثیر مشهودی داشته و در پاسخ‌گویی به نیازهای علمی یا حل مسائل اجتماعی ایفای نقش کرده باشند.

ویژگی‌های صاحب اثر: صاحب یا صاحبان اثر علمی نامزد دریافت جایزه مصطفی باید در زمینه تخصصی خود از حسن شهرت و سابقه علمی درخشانی برخوردار باشند. این سابقه از طریق داشتن آثار و مقالات منتشر شده در نشریات معتبر علمی یا نوآوری‌ها و اختراعات ثبت شده یا نقش داشتن در توسعه فناوری‌های جدید سنجیده خواهد شد. جامع‌نگری و روحیه نوآوری علمی از دیگر ویژگی‌های نامزدهای دریافت جایزه مصطفی است.

براساس این گزارش، مهر ۱۳۹۳ هفته وقف جایزه مصطفی نامگذاری شده است و آذر ۱۳۹۳ نیز اسامی نامزدهای نهایی و برندگان جایزه مصطفی اعلام می شود. در نهایت دی‌ ۱۳۹۳ مراسم و اعطای جایزه به برگزیدگان نهایی برگزار خواهد شد.

جوایز مالی برای تلاش عالی

امروزه حدود 390 جایزه علمی معتبر در سراسر جهان به کسانی تعلق می‌گیرد که فعالیتی نوآورانه و مفید برای بهبود کیفیت زندگی بشر و ارتقا سطح دانش، انجام داده‌ باشند. شاید هرگاه سخنی از جایزه علمی به میان می‌آید جایره نوبل و جایزه فیلدز بیشتر توجه را به خود جلب کرده باشند ولی برخی جوایز قدیمی‌تر و گران‌بهاتری در علم و فناوری وجود دارند که کمتر سخنی از آنها به میان آمده‌ است با این حال نمی‌توان از اعتبار و اهمیت آنها چشم‌پوشی کرد.

جوایز علمی در زمینه‌های مختلف

جوایز علمی نه تنها در زمینه‌های علوم پایه بلکه در تمامی زمینه‌های علم و فناوری اهدا می‌شوند. بعضی از این جوایز عبارتند از:

اخترشناسی: جایزه دنی هینمن، مدال ادینگتون و نشان هنری دراپر، ریاضیات: مدال فیلدز، جایزه آبل، جایزه بلومنتال، جایزه ولف و جایزه دنی هینمن، شیمی: جایزه نوبل، نشان پریستلی، مدال الیوت کرسون و جایزه فایرز در شیمی آنزیم، علوم رایانه: جایزه تورینگ، مدال الیوت کرسون و مدال ریچارد همینگ، فیزیک: جایزه نوبل فیزیک، جایزه ولف، مدال بولتزمان، جایزه پانوفسکی، مدال ماکس پلانک و جایزه اینشتین، هوافضا: جایزه برادران رایت و جایزه ایکس انصاری، پزشکی: جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی، جایزه ولف، مدال الیوت کرسون، جایزه پتامکین و جایزه لسکر.

جایزه نوبل (Nobel prize)

نخستین و شناخته‌شده‌ترین جایزه علمی، جایزه نوبل، برگرفته از نام «آلفرد برنارد نوبل» است که هر سال در چهار رشته علمی به برترین دانشمندان فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و اقتصاد و دو رشته غیر علمی ادبیات و صلح در سراسر جهان اهدا می‌شود. آلفرد نوبل در سال ۱۸۹۵، یک سال پیش از مرگ، نزدیک به تمامی ثروتش را که از راه اختراع دینامیت به دست آمده بود به پایه‌گذاری این جایزه اختصاص داد تا با ترویج تلاش‌های علمی بشردوستانه استفاده‌های غیرصلح‌آمیز از اختراعش را جبران کند. این جایزه حاوی یک مدال طلا، دیپلم افتخار و 200 هزار دلار آمریکا در هر رشته و در مجموع 1.2 میلیون دلار است که این مبلغ اغلب به منظور تامین هزینه‌های تحقیق و پژوهش به دانشمندان اعطا می‌شود.

روند پیشنهاد نامزد و انتخاب برنده، طولانی و موشکافانه بوده و این مسئله موجب برتری اعتبار جایزه نوبل نسبت به سایر جوایز شده‌است. البته جای خالی ریاضیات در میان جوایز اهدایی از سوی بنیاد جایزه نوبل دیده‌ می‌شود که می‌توان به ترتیب جوایز آبل، فیلدز و کرافورد را معادل مناسبی برای آن دانست.

جایزه تورینگ (Turing prize)

سالانه از سوی انجمن ماشین‌های محاسب (ACM) به اشخاصی که سهم به‌سزایی در پیشرفت‌های زمینه رایانه دارند، جایزه‌ای تحت عنوان جایزه تورینگ اهدا می‌شود. این جایزه نخستین بار در سال 1966 به آلن پرلیس از آمریکا تعلق گرفت. از آنجایی که برای علوم رایانه جایزه نوبل وجود ندارد، این جایزه معادل مناسبی برای نوبل می‌باشد. حامیان این جایزه دو شرکت گوگل و اینتل بوده و مبلغ 250 هزار دلار آمریکا به برنده تعلق می‌گیرد.

جایزه برادران رایت (Wrigth brothers` prize)

در ایالات متحده، جوایز محلی متعددی مانند عقاب طلایی، در زمینه هوانوردی و خلبانی از سوی ادارات هوانوردی مختلفی به خلبانان محلی اعطا می‌شد. در آگوست 2003، اداره هوانوردی فدرال(FAA) برنامه جایزه ویژه خلبانی برادران رایت(MPA) را افتتاح کرد تا به عنوان جایزه ملی معتبر در این زمینه به جای جوایز محلی متعدد شناخته شود. این جایزه به خلبانانی حرفه‌ای، مستعد و با سابقه پرواز پنجاه سال پیاپی و یا بیشتر، اهدا می‌شود که شامل گواهی‌نامه و مدال خلبانی بوده و همزمان مقام افتخاری به نام خلبان و ملیت وی در سایت اصلی این برنامه قرار می‌گیرد. البته این جایزه به منظور قدردانی از افرادی که پژوهش‌ها و فعالیت‌های قابل توجهی در مهندسی، طراحی، توسعه و یا بهره‌برداری از وسایل نقلیه هوایی یا فضایی انجام داده باشند، نیز تعلق می‌گیرد.

جایزه فیلدز (Fields prize)

این جایزه هر چهار سال یکبار از سوی کنگره اتحادیه جهانی ریاضیات به دو، سه و یا چهار ریاضی‌دان کمتر از چهل سال در زمینه دستاوردهای ماندگار و پیشرفته در ریاضیات، اعطا می‌شود. این جایزه برای اولین بار به لارس آلفرس و جس داگلاس در سال 1936، اعطا شد و پس از آن فعالیت خود را به طور رسمی از سال 1954، آغاز کرد.

مریم میرزاخانی، نخستین دانشمند زن جوانی است که در سال جاری به همراه سه دانشمند جوان دیگر، موفق به دریافت این جایزه شد و افتخار ارزشمندی برای ایران به ارمغان آورد. جایزه فیلدز و جایزه آبل هر دو دارای اعتبار و اهمیت فراوانی هستند و به نوعی می توان هر دو آنها را معادل نوبل ریاضیات دانست ولی به علت محدودیت سنی در جایزه فیلدز، آبل گزینه مناسب‌تری است. جایزه فیلدز شامل یک مدال طلا با تصویر نیم‌رخ ارشمیدس و 15 هزار دلار آمریکا است.

جایزه یونسکو (UNESCO prize)

این جایزه از سوی سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به فردی که سهم مهمی در پیشرفت تکنولوژی در مناطق دور یا کشورهای در حال توسعه عضو سازمان از طریق تحقیقات علمی و تکنولوژی (به ویژه در زمینه آموزش، مهندسی و پیشرفت‌های صنعتی) داشته‌است، اهدا می‌شود. این جایزه اولین بار در سال 1968، توسط رابرت سیمپسون سیلور از انگلستان اخذ شد. مراسم اهدای آن در سال‌های فرد همزمان با کنفرانس عمومی یونسکو، با اعطای 15هزار دلار آمریکا به همراه مدال نقره آلبرت اینشتین، صورت می‌پذیرد.

جایزه تنگ (tang prize)

این جایزه سال 2012 توسط دکتر ساموئل لیین پایه‌گذاری شده است. این جایزه هر دو سال یکبار به دو یا سه کاندیدا با دستاوردهای مهم در هر یک از زمینه‌های توسعه پایدار، علوم زیستی و دارویی، چین‌شناسی (مطالعه ادبیات و رسوم چین) و حقوق تعلق می‌گیرد. مبلغ جایزه تانگ حدود 400 هزار دلار در هر یک از چهار زمینه فوق و در مجموع یک میلیون و 675 هزار دلار است که البته این مبلغ بین دریافت‌کنندگان جایزه در هر رشته تقسیم می‌شود. این جایزه به منظور تشویق ذهن‌های خلاق برای ایجاد دیدگاه و نظریه جدید در راستای بهبود زندگی بشر، پدید آمده‌است. اعتبار این جایزه به اندازه‌ای است که نوبل آسیایی نامیده شده‌است.

جایزه ملکه الیزابت (queen Elizabeth prize)

جایزه 1.5 میلیون دلاری ملکه الیزابت در علوم مهندسی به مهندسانی با ابداعات مهندسی مفید در زمینه‌ پیشرفت‌های زمینی، تعلق می‌گیرد و هدف آن توسعه تفکر عمومی در علوم مهندسی و تشویق جوانان برای شرکت در چنین فعالیت‌هایی است. این جایزه نخستین بار در سال 2013 به مارک اندرسون، تیم برنرزلی، رابرت کان و وینتون کف تعلق گرفت.

جایزه پیشرفت سریع در بنیاد علوم (Break through prize)

این جایزه به دستاوردهای مهم و جدید در زمینه مبانی فیزیک، علوم حیات و ریاضیات تعلق می‌گیرد. در سال 2012، یوری میلنر برای دانشمندانی که سهم به‌سزایی در ارتقا علم فیزیک و پاسخگویی به سوالات عمیق را داشته‌اند، این جایزه را در مبانی فیزیک پایه گذاری کرد. پس از آن در سال 2013، این جایزه با ورود بخش علوم حیات (در راستای پیشرفت‌های مهم در زمینه بهبود روش زندگی و افزایش طول عمر) به آن گسترش یافت و در سال 2014 نیز دستاوردهای مهم در تمامی شاخه‌های ریاضیات به آن افزوده شد. این جایزه، گران‌ترین جایزه علمی بوده و طی یک برنامه تلویزیونی مبلغ سه میلیون دلار به برندگان هر یک از زمینه‌های فوق اهدا می‌شود تا بدین ترتیب ضمن تقدیر از آنها، نسل بعدی دانشمندان را به فعالیت در این راستا تشویق کنند.